Τι είναι το άγχος;

Το άγχος είναι η κατάσταση η οποία χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη επίμονου φόβου και ανησυχίας για έναν επικείμενο κίνδυνο και αποτελεί μια φυσιολογική αντίδραση του οργανισμού, η οποία μας βοηθά να προετοιμαζόμαστε ώστε να αμυνθούμε και να προστατεύσουμε τον εαυτό μας σε περίπτωση απειλής. Γενικότερα τείνουμε να μιλούμε για φόβο όταν ο κίνδυνος είναι υπαρκτός, άμεσος ή/και συγκεκριμένος (πχ. το να δούμε ένα φίδι μπροστά στα μάτια μας). Στην περίπτωση που ο κίνδυνος αφορά μια μελλοντική κατάσταση ή/και κάτι μη συγκεκριμένο (πχ. κάποια αποτυχία ή ένα ντροπιαστικό γεγονός) το οποίο πολύ συχνά και το υποθέτουμε τότε τείνουμε να μιλάμε για άγχος και ψυχική αναστάτωση/ανησυχία. Το άγχος μπορεί να γίνει δυσλειτουργικό στις περιπτώσεις όπου το σώμα μας δίνει σήματα κινδύνου χωρίς την παρουσία ουσιαστικής απειλής. Σε αυτές τις περιπτώσεις το άτομο βρίσκεται σε μόνιμο στρες, σφίξιμο και πίεση κάτι που μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την καθημερινότητά του, τις σχέσεις του και την ζωή του γενικότερα. Ωστόσο, δεδομένης της χρησιμότητας της ύπαρξης του άγχους για την άμυνα του ατόμου ο στόχος μας θα πρέπει να είναι όχι να το εξαφανίσουμε άπαξ δια παντός αλλά να μάθουμε πως να το ελέγχουμε ούτως ώστε να μην επεμβαίνει στην καθημερινότητα μας.

 Η ετυμολογία της λέξης προέρχεται από το ρήμα ἄγχω που στην αρχαία ελληνική σημαίνει «σφίγγω στο λαιμό, πνίγω» γεγονός που μαρτυρά πόσο σημαντικές μορεί να είναι οι εμπειρίες περιορισμού του αέρα και το αίσθημα πνιγμού που εντοπίζεται κυρίως στην περιοχή του στήθους και του λαιμού, που συχνά μοιράζονται οι άνθρωποι που βιώνουν έντονο στρες και πανικό. Τα διαγνωστικά εγχειρίδια περιγράφουν μία πληθώρα διακριτών κατηγοριών δυσκολιών άγχους οι οποίες συμπεριλαμβάνουν:

• Υπερβολικούς φόβους, οι ονομαζόμενες φοβίες από τις οποίες μία από τις πιο γνωστές και συχνότερες μάλλον είναι η κοινωνική φοβία.
• Επεισόδια αφόρητου φόβου, ή πανικού (κρίσεις πανικού).
• Υπερβολική ανησυχία, η οποία αναφέρεται ως γενικευμένη ανησυχία (άγχος).
• Μετα-τραυματικές (stress) δυσκολίες (PTSD: post-traumatic stress disorder = μετατραυματική αγχώδης διαταραχή).
• Επίμονες αγχώδεις σκέψεις, ιδέες ή/και εικόνες (ψυχαναγκασμοί), το βίωμα των οποίων προκαλεί έντονο άγχος και δυσφορία στο άτομο. Οι ψυχαναγκασμοί βιώνονται ως ακατάλληλοι, τρομακτικοί και ως ‘εισβολείς’ και μπορεί να συνοδεύονται από συμπεριφορές που το άτομο υιοθετεί για να κατευνάσει το άγχος του, οι οποίες ονομάζονται καταναγκασμοί.

Όλες αυτές οι δυσκολίες πέρα από τα αισθήματα του φόβου και του άγχους τα όποια μοιράζονται, το κοινό τους χαρακτηριστικό είναι ότι στις περισσότερες περιπτώσεις οδηγούν το άτομο που τις βιώνει να αποφεύγει πράγματα, καταστάσεις, τόπους, εμπειρίες ή και σχέσεις που εκλαμβάνονται από εκείνο ως φοβικές και αγχώδεις, γεγονός που ενδέχεται να επηρεάσει ιδιαίτερα την καθημερινότητα του ατόμου οδηγώντας το στην απομόνωση και στην μοναξιά.

Εξαιρετικά σημαντικό για να διαχειριστεί κάποιος το άγχος του είναι να καταλάβει πρώτα μία πολύ σημαντική λειτουργία της κατάστασης αυτής, την οποία και θα ονομάσω «Παγίδα άγχους». Είναι σημαντικό να καταλάβουμε τι είναι αυτή η παγίδα η οποία στήνεται κατά την κατάσταση άγχους κι αυτό γιατί το αποτέλεσμα αυτής είναι το άτομο να υιοθετεί συμπεριφορές που όχι μόνο δεν βοηθούν στην διαχείριση του άγχους του αλλά αντίθετα κάνουν την κατάσταση χειρότερη. Είναι σαν να προσπαθούμε να σβήσουμε μία φωτιά με λάδι αντί νερό.

Η«παγίδα» του άγχους

Είμαι σίγουρη ότι πολλοί από εσάς θα έχετε αναρωτηθεί γιατί σας είναι τόσο δύσκολο να ελέγξετε το άγχος σας. Δεν θα με παραξένευε εάν έχετε απογοητευθεί πιστεύοντας πως ό,τι και να κάνετε δεν σας βοηθά, αντίθετα σας κάνει να νιώθετε χειρότερα αντί καλύτερα. Θα έπρεπε να ξέρετε ότι είναι πολύ πιθανό να έχετε απλά πέσει στην «παγίδα» και σίγουρα δεν είστε οι μόνοι αφού αυτό συμβαίνει σε πάρα πολλούς ανθρώπους γύρω σας που βιώνουν παρόμοιες καταστάσεις με εσάς. Όπως είπαμε και πιο πάνω το άγχος που ταλανίζει τους ανθρώπους ουσιαστικά έχει να κάνει με το βίωμα ενός κατακλυσμιαίου φόβου για έναν επικείμενο κίνδυνο, παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει στο περιβάλλον τίποτα που να συνηγορεί στην ύπαρξη ουσιαστικής απειλής. Οι άνθρωποι που το βιώνουν παλεύουν πολλές φορές με νύχια και με δόντια να προστατευτούν από τον ίδιο τους το φόβο, κάτι που τους δυσκολεύει αρκετά, αδυνατούν να τα καταφέρουν και κατά συνέπεια απογοητεύονται και φοβούνται περισσότερο κάτι που αυξάνει το άγχος τους κατακόρυφα. Πώς όμως συμβαίνει να φοβόμαστε ενώ δεν είμαστε μπροστά σε κάποιο κίνδυνο; Αυτή ακριβώς είναι και η παγίδα αφού ενώ στην ουσία το άτομο αισθάνεται άβολα και με δυσφορία τείνει να μπερδεύει ή αλλιώς «παγιδεύεται» στην πεποίθηση ότι κινδυνεύει γεγονός που τον ωθεί να συμπεριφέρεται σαν να βρίσκεται υπό απειλή. Μπερδεύει την εμπειρία της δυσφορίας και την ερμηνεύει ως απειλή. 

Όταν το άτομο αντιλαμβάνεται μία κατάσταση ως κατάσταση κινδύνου, στέλνονται αυτόματα τα αντίστοιχα σήματα στον εγκέφαλο του και μία πολύ συγκεκριμένη διαδικασία ξεκινά. Η διαδικασία αυτή αποτελείται από τρεις δράσεις: Πάλεψε (Fight), Πέτα (Fly) και Πάγωσε (Freeze). Αυτό σημαίνει με απλά λόγια ότι: εάν ο κίνδυνος είναι πιο αδύναμος από το άτομο θα παλέψει, εάν είναι πιο δυνατός από το άτομο αλλά πιο αργός, θα τρέξει να ξεφύγει, εάν είναι και πιο δυνατός και πιο γρήγορος τότε το άτομο θα παγώσει με την ελπίδα να μην τον/την δει. Όταν λοιπόν αυτοί που φοβούνται μία πιθανή κρίση πανικού, ή έχουν μία ψυχαναγκαστική σκέψη, ή φοβούνται μία συγκεκριμένη κατάσταση όπως ας πούμε να βρίσκονται ανάμεσα σε πολύ κόσμο, ενστικτωδώς θα αντιμετωπίσουν τον φόβο τους ως απειλή κάτι που θα πυροδοτήσει ένα συνδυασμό της διαδικασίας άμυνας ‘Πάλεψε, Πέτα και Πάγωσε’. Αυτό ακριβώς είναι που θα τους οδηγήσει στην παγίδα.

Για παράδειγμα,  όταν κάποιος είναι κοντά στο να πάθει κρίση πανικού ενώ είναι έξω για καφέ με τους φίλους του, είναι πολύ πιθανό να κρατήσει την ανάσα του μέχρι να καταφέρει να βγει έξω από την καφετέρια και να φύγει (στην περίπτωση αυτή προσπαθεί να πετάξει) αντί να υιοθετήσει συμπεριφορές που θα τον βοηθήσουν να είναι ήρεμος μέχρι να περάσει η κρίση πανικού. Από την άλλη κάποιος ο οποίος βιώνει γενικευμένο άγχος είναι πιθανό να προσπαθήσει να διώξει μακριά τις σκέψεις που τον βασανίζουν (πχ. τι θα συμβεί εάν…), αντί να αποδεχτεί την ύπαρξή τους και να συνεχίσει ότι κάνει στο ‘εδώ και το τώρα’ σκεπτόμενος ότι οι σκέψεις έρχονται και φεύγουν. Κατά αντιστοιχία και κάποιος με κοινωνική φοβία το πιθανότερο είναι να αποφύγει να πάει σε κάποιο μέρος που τον έχουν καλέσει αντί να πειραματιστεί μιλώντας σε κάποιον άγνωστο, ούτως ώστε να δει τι θα συμβεί. Τα παραδείγματα που μπορώ να σας παραθέσω είναι άπειρα, ωστόσο το ερώτημα είναι τι είναι αυτό που παγιδεύει τους ανθρώπους, τους εγκλωβίζει και τους οδηγεί στο να συντηρούν την παγίδα του άγχους και κατ’επέκταση το βίωμα και την δική τους πάλη; Η απάντηση δεν είναι ούτε πολυσύνθετη, ούτε δυσνόητη νομίζω. Όταν κάποιος επιστρατεύει όλες αυτές τις προστατευτικές συμπεριφορές που ήδη αναφέραμε, το κάνει για να προλάβει κάποια ενδεχόμενη καταστροφή, αυτή την καταστροφή την οποία φοβάται κι έτσι συντηρεί τις προστατευτικές του συμπεριφορές γιατί πολύ απλά δεν βίωσε καμία καταστροφή επιστρατεύοντας τες. Αυτό λοιπόν οδηγεί το άτομο να πιστεύει ότι αυτές ακριβώς οι προστατευτικές συμπεριφορές είναι που τον έσωσαν από τα χειρότερα τα όποια ανέμενε να συμβούν. Αυτή είναι και η σκέψη που το φοβίζει ακόμα περισσότερο καθώς αναμένει το επόμενο φοβικό γεγονός, την επόμενη κρίση. Ο λόγος για τον οποίο το άτομο δεν βίωσε καμία καταστροφή είναι γιατί πολύ απλά δεν υπήρχε καμία επικείμενη καταστροφή από την αρχή. Το άτομο καταφέρνει να περνάει ας πούμε για παράδειγμα τις κρίσεις πανικού του ‘αναίμακτα’ γιατί πολύ απλά οι κρίσεις αυτές δεν είναι επικίνδυνες. Για το άτομο που το βιώνει ωστόσο είναι εξαιρετικά δύσκολο να κατανοήσει τον μηχανισμό αυτό, κι έτσι φοβούμενος/η την μελλοντική του κρίση (απειλή) επιστρατεύει νεες προστατευτικές συμπεριφορές ή ενισχύει τις ήδη υπάρχουσες γεγονός που ενδυναμώνει την παγίδα και μεγαλώνει το άγχος. Γι’αυτό πολύ συχνά τα άτομα που έχουν αντίστοιχες εμπείριες συχνά δηλώνουν: ‘όσο περισσότερο προσπαθώ, τόσο χειρότερα νιώθω’.

Πως μπορώ εν τέλει να βοηθήσω τον εαυτό μου;

Το πρώτο πολύ σημαντικό βήμα για να βοηθηθείς τον εαυτό σου είναι να σταματήσεις να ρίχνεις λάδι στην φωτιά. Εάν συνειδητοποιείς ότι κάποιες συμπεριφορές δεν σε βοηθούν αλλά αντίθετα κάνουν την κατάσταση χειρότερη, θα πρέπει να τις σταματήσεις και να τις αντικαταστάσεις με συμπεριφορές που θα σε βοηθήσουν να είσαι ήρεμος ενώ η κρίση συμβαίνει και μέχρι να τελειώσει. Σε επόμενα άρθρα θα μιλήσουμε για απλά βήματα και τεχνικές χαλάρωσης που μπορούν να είναι εξαιρετικά βοηθητικές στην διαχείριση του άγχους και των αντίστοιχων κρίσεων. Πέρα όμως από τις διάφορες πρακτικές συμβουλές που θα σας δώσω σε επόμενα άρθρα πολύ σημαντικό, μάλλον το πιο σημαντικό και ουσιαστικό ώστε να μπορέσει κάποιος να ξεπεράσει την ψυχική αναταραχή στην οποία ίσως βρίσκεται είναι να ανακαλύψει γιατί τα πράγματα έφτασαν ως εδώ. Ποιος είναι ο πραγματικός λόγος που έθαψε από κάτω και έχει φέρει το άτομο σε αυτή την ψυχική κατάσταση, την οποία την βιώνει κάποιες φορές ως ανεξέλεγκτη; Εάν λοιπόν κι εσύ νιώθεις κάτι αντίστοιχο θα ήταν καλό να κοιτάξεις μέσα σου και να δουλέψεις με τον εαυτό σου ώστε όλες αυτές οι θαμμένες αλήθειες σιγά σιγά να βγουν στην επιφάνεια. Και μην ξεχνάς δύο πράγματα 1) δεν είσαι ο μόνος που έχει τέτοιες δυσκολίες. Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι γύρω σου που έχουν αντίστοιχα βιώματα και δυσκολεύονται όπως εσύ, και 2) δεν είναι κακό να ζητήσεις βοήθεια, αντίθετα ίσως ήρθε η ώρα να φροντίσεις τον εαυτό σου και να κάνεις κάτι για εσένα. Υπάρχουν στιγμές που όλοι μας έχουμε νιώσει ευάλωτοι γιατί πολύ απλά είμαστε άνθρωποι κι όχι υπερ-ήρωες. Είναι εντάξει και να δυσκολέυεσαι και να ζητάς βοήθεια. Μόνο έτσι θα μπορέσεις να διαχειριστείς ουσιαστικά αυτό που σου συμβαίνει και να του δώσεις νόημα. Μπορείς να μάθεις να δουλεύεις με τον εαυτό σου σε βάθος ώστε να ανακαλύψεις τις δικές σου απαντήσεις σε αυτά που σε ταλανίζουν και τα μέσα διαχείρισης εκείνα που θα είναι λειτουργικά ώστε να συνεχίσεις την ζωή σου με λιγότερους περιορισμούς και λιγότερες ανησυχίες.

Γραμματική Μαρικάκη

Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια