Οι κρίσεις πανικού ή εναλλακτικά οι κρίσεις άγχους, αποτελούν έντονα επεισόδια φόβου, τα οποία είναι τόσο δυνατά που μπορεί να σε ‘ξεγελάσουν’ και να σε κάνουν να πιστέψεις ότι βρίσκεσαι μπροστά σε έναν ανυπέρβλητο κίνδυνο που απειλεί την υγεία σου και την σωματική σου ακεραιότητα. Ενώ στην ουσία οι κρίσεις πανικού δεν είναι επικίνδυνες, τα συμπτώματά τους ή αλλιώς ο τρόπος εκδήλωσής τους είναι τόσο έντονος, που μπορεί και να σε πείσει ότι η κρίση που βιώνεις αυτήν τη στιγμή μπορεί και να σε ‘σκοτώσει΄. Αυτό ακριβώς είναι που κάνει ο πανικός – καλύτερα ίσως και από κάθε άλλη ψυχική και σωματική εμπειρία – να σε πείθει, δηλαδή, ότι βρίσκεσαι σε κίνδυνο. Ακόμα και άτομα στα οποία το βίωμα της κρίσης πανικού δεν είναι πρωτόγνωρο, συχνά κατά την δίαρκεια μίας νέας κρίσης μπόρει να σκεφτούν ότι η κρίση πανικού, την οποία βιώνουν αυτή τη στιγμή, είναι χειρότερη από τις προηγούμενες και ίσως και πιο απειλητική από κάθε άλλη κρίση που έχουν ζήσει.

Οι κρίσεις πανικού δεν είναι απειλητικές για την υγεία και υπάρχουν τρόποι να τις διαχειριστείτε και ίσως και να απαλαγείτε από αυτές άπαξ δια παντός. Είμαι σχεδόν σίγουρη ότι πολλοί από εσάς που υποφέρετε από αυτό και διαβάζετε αυτό το κείμενο μπορεί να σκέφτεστε το γνωστό ρητό «όποιος δεν είναι στον χορό πολλά τραγούδια λέει». Έχετε δίκιο εν μέρει· έτσι κι αλλιώς ο λαός μας μιλά για πολλές αλήθειες μέσα από παρεμφερή γνωμικά. Κατανοώ απόλυτα ότι είναι δύσκολο, για εσάς που οι κρίσεις πανικού μπορεί και να ’ναι η καθημερινότητά σας, να πιστέψετε ότι αυτό που επεμβαίνει τόσο έντονα στην ζωή σας δεν είναι επικίνδυνο, αλλά αντιθέτως είναι και διαχειρίσιμο – γι’αυτό και δε σας ζητώ να με πιστέψετε. Σας προσκαλώ μονάχα εάν θέλετε να τσεκάρετε τα όσα λέω παρακάτω σε αυτό το άρθρο βασισμένοι πάντα στην δική σας εμπειρία και γνώση.

Πριν προχωρήσω στον τρόπο διαχείρισης των κρίσεων πανικού και των επεισοδίων άγχους, θα σας μιλήσω λίγο για τις κρίσεις αυτές καθαυτές, γιατί πιστεύω ότι το πρώτο και ίσως και βασικότερο κομμάτι για την σωστή διαχείριση της οποιασδήποτε εμπειρίας είναι η κατανόησή της.

Σαν να συμβαίνουν από το πουθενά…

Πολύ συχνά και ιδιαίτερα το πρώτο επεισόδιο πανικού έρχεται απροσδόκητα, απροειδοποίητα, δίνοντας την αίσθηση στο άτομο ότι δεν υπάρχει τίποτα που το προκαλεί. Το άτομο μπορεί να τρομάξει τόσο ώστε να αρχίσει να επιστρατεύει τεχνικές και να υιοθετεί συμπεριφορές με στόχο να είναι προετοιμασμένος για μία μελλοντική κρίση. Μπορεί για παράδειγμα να αρχίσει να αποφεύγει μέρη που του θυμίζουν το μέρος που του συνέβη η πρώτη κρίση πανικού ή να προμηθεύεται πράγματα και τρόφιμα που θεωρεί για κάποιο λόγο ότι θα του είναι χρήσιμα ή/και θα τον προστατεύσουν σε περίπτωση μίας κρίσης άγχους (το κινητό του, νερό, φαγητό, σοκολάτες, αναψυκτικά που δίνουν ενέργεια). Με τον καιρό όμως και παρά τις προσπάθειες του ατόμου να προστατευτεί από πιθανές κρίσεις πανικού, οι κρίσεις έρχονται όλο και πιο συχνά και σε ποικίλα περιβάλλοντα, γεγονός που τις κάνει ακόμα πιο απρόβλεπτες και δύσκολες να ελεγχθούν. Αρκετές από τις κρίσεις τίθενται σε λειτουργία εξαιτίας τις ύπαρξης διαφόρων παραγόντων, ωστόσο μπορεί να υπάρξουν και κρίσεις που το άτομο δεν τις περιμένει καθόλου και κατά συνέπεια δεν μπορεί να τις καταλάβει, όπως εκείνες που μπορεί να συμβούν κατά την διάρκεια του ύπνου και να το ξυπνήσουν.

Κι όμως επιβιώνεις από τις κρίσεις αλλά δεν σου φτάνει…

Ενώ το άτομο επιβιώνει κάθε φορά από τις κρίσεις του, οι φόβοι του παραμένουν σταθεροί και αμετακίνητοι αφήνοντας τον/την φοβισμένο/η κι ίσως και πιο αγχωμένο/η από πριν, να σκέπτεται και να προετοιμάζεται για το ενδεχόμενο μίας νέας καταστρεπτικής και επικίνδυνης κρίσης. Αυτός που βιώνει τις κρίσεις πανικού συνήθως αποδίδει την «στο παρά τσακ» σωτηρία του από την κρίση στον τρόπο που αντέδρασε την στιγμή που τον βρήκε η κρίση (πχ. ήπιε νερό, εφυγε από το μέρος από όπου έπινε καφέ με τους φίλους του, πήρε τηλέφωνο ένα φίλο, σταμάτησε να οδηγεί κ.α.). Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο αντιδρά το άτομο τη στιγμή της κρίσης δεν αρκεί για να του προσφέρει την ασφάλεια και τη σιγουριά που επιθυμεί κι αυτό γιατί δεν μπορεί να στηρίξει την «σωτηρία» του σε μεθόδους διαχείρισης που του προσφέρουν φαινομενικά τουλάχιστον ανακούφιση, αλλά μόνο προσωρινά. Πολύ σημαντικό στην διαχείριση των κρίσεων πανικού είναι το να μάθει το άτομο να ηρεμεί τον εαυτό του κατά την διάρκεια της κρίσης, κάτι για το οποίο θα μιλήσω αναλυτικότερα παρακάτω.

Γιατί συμβαίνουν εν τέλει και γιατί σε σένα;

Είμαι σίγουρη ότι εάν είστε κι εσείς ένας από εκείνους που βιώνουν ανά διαστήματα ή πολύ συχνά κρίσεις πανικού, το γιατί συμβαίνουν τέτοιου είδους κρίσεις στον άνθρωπο είναι ένα ερώτημα που σας έχει απασχολήσει. Ίσως ακόμα και να βασανίζεστε πιο ειδικά με το ερώτημα γιατί σε εμένα. Είναι απόλυτα φυσιολογικό να αναρωτιέστε και να ψάχνετε να βρείτε απάντηση στο γιατί που τόσο σας απασχολεί καθώς και ερμηνεία στην εμπειρία σας, η οποία δεν είναι και η πιο εύκολη θα έλεγα. Πριν προχωρήσω στην απάντηση αυτού του γιατί λοιπόν, θα ήθελα να κάνω ξεκάθαρο ότι ως επαγγελματίας ψυχικής υγείας είμαι έναντια στην παθολογοποίηση ανθρώπινων εμπειριών, όπως είναι οι κρίσεις πανικού, κι έτσι, σε ρήξη ίσως με το κυρίαρχο ιατρικό μοντέλο, αρνούμαι σθεναρά να μιλήσω για τις κρίσεις πανικού με όρους διαταραχής και ασθένειας κι αυτό γιατί πολύ απλά δεν πιστεύω ότι πρόκειται για κάποια ασθένεια. Μπορεί ίσως σε κάποιες περιπτώσεις να υπάρχει κάποια προδιάθεση σε κάποιους ανθρώπους να αντιδρούν σε καταστάσεις άγχους με κρίσεις πανικού, ωστόσο ακόμα και σε αυτή την περίπτωση το άτομο πρέπει να βρεθεί στο κατάλληλο περιβάλλον ώστε η προδιάθεση αυτή να ενεργοποιηθεί και να εκδηλωθεί σε κρίσεις άγχους. ΌΧΙ, λοιπόν, οι κρίσεις πανικού δεν αποτελούν διαταραχή!! Αντίθετα, αποτελούν μία έκφραση ψυχικής αναστάτωσης του ατόμου κι ίσως και ένα σημάδι που στέλνει το ίδιο μας το σώμα με στόχο να μας δείξει ότι το «μέσα» μας χρειάζεται προσοχή, φροντίδα και δουλειά. O λόγος που προκαλεί την ψυχική αναστάτωση, ωστόσο, είναι που διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο, γιατί πολύ απλά είμαστε διαφορετικοί ο ένας από τον άλλον κι έχουμε διαφορετικές προσωπικές ιστορίες. Μπορεί λοιπόν να φτάνουμε στο ίδιο σημείο, το κάνουμε όμως ακολουθώντας διαφορετικά μονοπάτια ο καθένας μας. Όσο λοιπόν κι αν είναι δύσκολο να εξηγήσουμε τι πραγματικά συμβαίνει μέσα μας και γιατί τέτοιες κρίσεις συμβαίνουν στον άνθρωπο, υπάρχουν κάποιοι παράγοντες/αιτίες που υποβόσκουν δημιουργώντας τις συνθήκες ώστε το άτομο να βιώσει έντονο στρες/άγχος και κρίσεις πανικού.

1. Όπως είπα και πιο πάνω ένας από αυτούς τους παράγοντες μπορεί να είναι μία προδιάθεση, ωστόσο δεν αρκεί από μόνη της.
2. Ένας δεύτερος παράγοντας μπορεί να είναι το αγχογόνο περιβάλλον, στο όποιο μπορεί κάποιος να μεγάλωσε. Μπορεί δηλαδή κάποιος να έχει μεγαλώσει με ιδιαίτερα αγχώδεις ίσως και υπερπροστατευτικούς γονείς/φροντιστές ή/και σε ένα ως επί το πλείστον μη ασφαλές περιβάλλον, όπου ως παιδί δεν του δόθηκε η ευκαιρία να μάθει να διαχειρίζεται με λειτουργικούς και «υγειείς» τρόπους τις δυσκολίες του, αλλά με άγχος και πανικό.
3. Ίσως ακόμα κατά την παιδική του ηλικία το άτομο να βίωσε κάποιο ισχυρό τραύμα (πχ. Θάνατο κοντινού προσώπου, κακοποίηση, χωρισμό των γονιών, εγκατάλειψη, μία σοβαρή ασθένεια κ.α.), το όποιο και δεν διαχειρίστηκε ποτέ, γι’αυτό και στην ενήλική του ζωή έρχεται και κτυπά την πόρτα του ως άγχος και πανικός.
4. Ένα ακόμα συχνό αίτιο ψυχικής αναστάτωσης που μπορεί να οδηγήσει το άτομο σε υπέρμετρο άγχος και κρίσεις πανικού αποτελούν και οι σημαντικές αλλαγές και προκλήσεις με τις οποίες μπορεί να έρθει αντιμέτωπο το άτομο κατά την ενήλικη ζωή ή και τραύματα κατά την ενήλικη ζωή του, όπως για παράδειγμα να βρίσκεται σε έναν γάμο/σχέση ή σε μία εργασία που νιώθει να τον εγκλωβίζει και τον καταπιέζει, να αντιμετωπίζει οικονομικά προβλήματα, να βιώνει πένθος ή κάποια σοβαρή ασθένεια ή και να βρίσκεται μπροστά σε ένα μεταβατικό στάδιο (πχ. από την εργένικη ζωή στον έγγαμο βίο, ολοκλήρωση του σχολείου ή των σπουδών, αλλαγή εργασίας, μετακόμιση σε νέο σπίτι ή τόπο κ.α.). Δεν είναι τυχαίο ότι οι περισσότερες περιπτώσεις κρίσεων πανικου ξεκινούν σε άτομα που βρίσκονται ηλικιακά στις δεκαετίες των είκοσι και τριάντα, περίοδος όπου συναντώνται και οι περισσότερες αλλαγές στον άνθρωπο.

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΚΡΙΣΕΩΝ

Ο καλύτερος τρόπος για να ξεπεράσει κάποιος τις κρίσεις πανικού είναι να εκπαιδευτεί στο πώς να αναποκρίνεται σε αυτές με ένα τρόπο αποδοχής και ηρεμίας, όσο αυτό είναι δυνατό.

Καθώς διαβάζεις τα βήματα που περιγράφονται παρακάτω, προσπάθησε να συγκρίνεις τον τρόπο που διαχειρίζεσαι ως τώρα τις κρίσεις πανικού με τα παρακάτω βήματα. Κάποιες φορές ο ίδιος ο πανικός και η επιθυμία μας να τον διαχειριστούμε ή και να τον δίωξουμε όσο το δυνατό γρηγορότερα, μας οδηγεί στο να υιοθετήσουμε μοτίβα συμπεριφοράς που χειροτερεύουν την κατάσταση αντί να την καταπραύνουν κι έτσι εάν συνεχίσουμε να ενεργοποιούμε τις ίδιες μεθόδους διαχείρησης των κρίσεων, μάλλον θα συνεχίσουμε να έχουμε τα ίδια αποτελέσματα.

Τα πεντε βήματα διαχείρισης των κρίσεων:

1. Αναγνώρισε, παραδέξου και αποδέξου.
2. Περίμενε και παρατήρησε (και ίσως δούλεψε).
3. Δράσεις (ώστε να βοηθήσω τον εαυτό μου να νιώσει άνετα).
4. Επανέλαβε.
5. Τέλος.

1. Αναγνώρισε,παραδέξου και αποδέξου:

Σημαντικό είναι να παραδεχτείς την πραγματικότητα, το ότι δηλαδή φοβάσαι και αρχίζεις να πανικοβάλεσαι. Μην προσπαθήσεις να αγνοήσεις αυτό που νιώθεις, ούτε να υποκριθείς ότι δεν συμβαίνει και δεν το νιώθεις. Μην προσπαθήσεις να αποπροσανατολίσεις τον εαυτό σου και να του πεις: «σταμάτα να το σκέφτεσαι». Αντ’αυτού αναγνώρισε και παραδέξου ότι φοβάσαι κι όχι ότι είσαι σε κίνδυνο. Η σκέψη ότι βρίσκεσαι σε κίνδυνο είναι ακόμα ένα σύμπτωμα του πανικού κι όχι μία χρήσιμη και εποικοδομητική σκέψη. Στην συγκεκριμένη φάση η αποδοχή της κατάστασης είναι υψίστης σημασίας. Είσαι φοβισμένος/η και αυτή τη στιγμή είναι καλό να το αποδεχτείς, ίσως και με τον ίδιο τρόπο που θα δεχόσουν ότι έχεις πονοκέφαλο. Εάν, για παράδειγμα, είχες δυνατό πονοκέφαλο θα ωφελούσε νομίζεις να ξεκινούσες να κοπανάς το κεφάλι σου στον τοίχο; Δεν νομίζω… είναι σημαντικό λοιπόν να αποδεχτείς ότι είσαι φοβισμένος/η χωρίς να παλεύεις ενάντια στο συναίσθημα και να κατηγορείς τον εαυτό σου ή κάποιον άλλον.

2i. Περίμενε:

Μην βιαστείς να κάνεις οτιδήποτε. Ξέρω ότι μία δύναμη μέσα σου σε ωθεί να κάνεις κάτι, αλλά στάσου! Όταν βρίσκεσαι σε πανικό, μειώνεται η ικανότητά σου να σκεφτείς, να θυμηθείς και να συγκεντρωθείς. Το συγκεκριμένο βήμα ουσιαστικά σε βοηθά να δώσεις στον εαυτό σου χρόνο πριν προβείς σε οποιαδήποτε πράξη, ιδιαίτερα στην φάση που η ικανότητά σου για οποιαδήποτε πράξη είναι μειωμένη έτσι κι αλλιώς. Εάν αντιδράσεις τη στιγμή που δεν μπορείς να σκεφτείς ‘σωστά’ θα δυσκολευτείς και ίσως χειροτερέψεις την κατάσταση χωρίς να υπάρχει λόγος. Έτσι, αν για παράδειγμα πάθεις κρίση πανικού σε δημόσιο μέρος και κάτι μέσα σου σε ωθεί στο να φύγεις από την κατάσταση, προσπάθησε να το αναβάλεις για λίγο. Προσπάθησε να παρατείνεις την παραμονή σου στο χώρο, χωρίς όμως να λες στον εαυτό σου ότι δεν μπορείς να φύγεις, γιατί έτσι κι αλλιώς αυτό δεν ισχύει, άλλα ότι αποφασίζεις να μείνεις για λίγο ακόμα. Δεν προτείνω λοιπόν στο σημείο αυτό να επιβαρύνεις τον εαυτό σου με ακόμα ένα περιορισμό ή ακόμα ένα «πρέπει», αλλά να εκμεταλλευτείς την διαθέσιμη ούτως ή άλλως επιλογή του να μην τραπείς σε φυγή (κι αυτή η επιλογή υπάρχει πάντα, είτε το βλέπουμε είτε όχι!). Αν περιμένεις, η ανακούφιση θα έρθει σιγά σιγά σε εσένα, χωρίς εσύ να πρέπει να τρέξεις για να την βρεις.

2ii. Παρατήρησε:

Προσπάθησε να παρατηρήσεις πώς ο πανικός λειτουργεί και πώς εσύ απαντάς σε αυτό που σου συμβαίνει. Ένας πρακτικός τρόπος για να παρατηρήσεις και κατ’ επέκταση να καταλάβεις σε βάθος τον πανικό σου είναι να κρατήσεις ημερολόγιο κρίσεων. Το ημερολόγιο μπορεί να έχει την μορφή ερωματολογίου, το όποιο ουσιαστικά θα στοχεύει να σε βοηθήσει να παρατηρήσεις τις διάφορες πλευρές της κρίσης. Το καλύτερο θα ήταν το ημερολόγιο να το συμπληρώσεις κατά την διάρκεια της κρίσης εάν αυτό είναι εφικτό.

2iii. Τι σημαίνει το «δούλεψε»;

Εάν κατά την διάρκεια της κρίσης βρίσκεσαι σε ενεργητικό ρόλο μην εγκαταλείψεις. Αν για παράδειγμα συνομιλεις με τους φίλους σου σε μία καφετέρια, προσπάθησε να μην φύγεις αλλά να κάτσεις και να συνεχίσεις την συνομιλία σου ή αν ας πούμε δίνεις μία ομιλία μην την διακόψεις.

3. Δράσεις:

Κατά την διάρκεια της κρίσης η δουλειά σου δεν είναι να κάνεις την κρίση να τελειώσει, γιατί αυτό θα συμβεί ανεξάρτητα με το τι θα κάνεις ή δεν θα κάνεις εσύ. Αντίθετα, καλό θα ήταν να βοηθήσεις τον εαυτό σου να νιώσει άνετα και να χαλαρώσει όσο περιμένεις την κρίση να περάσει.

Τι μπορείς να κάνεις για να χαλαρώσεις αν το θέλεις (παραδείγματα):

Α) Ανάσα από την κοιλιά.

Β) Μίλα στον εαυτό σου με πραότητα και καλοσύνη: Μίλησε με ηρεμία και ήσυχα χωρίς φωνές. Ρώτησε τον εαυτό σου τι είναι αυτό που σου συμβαίνει και διαχώρισε το από τον κίνδυνο. Νιώθεις φόβο και δυσφορία, ΔΕ βρίσκεσαι σε κίνδυνο και πάνω απ’ όλα είναι εντάξει να νιώθεις φόβο. Μην ρωτάς επανειλλημένα και επικριτικά τον εαυτό σου «γιατί» σου συμβαίνει εσένα αυτό το πράγμα. Αντίθετα προσπάθησε να βρεις το πως θα απαντήσεις σε αυτό που σου συμβαίνει ώστε να είσαι όσο πιο χαλαρός γίνεται μέχρι να περάσει.

Γ) Επικεντρώσου στο «εδώ και το τώρα».

Δ) Δούλεψε με το σώμα σου και χαλάρωσε τους μύες του σώματός σου.

Ε) Υπενθύμισε στον εαυτό σου ότι η κρίση πανικού θα περάσει και θα σταματήσει, δε θα νιώθεις έτσι για πάντα, έστω κι αν το βίωμά σου εκείνη τη στιγμή σε κάνει να πιστεύεις το αντίθετο.

4. Επανέλαβε:

Αυτό το βήμα βρίσκεται εδώ γιατί, ενώ μπορεί να αρχίσεις να νιώθεις καλύτερα, ένα δεύτερο κύμα κρίσης μπορεί να έρθει. Η πρώτη σου αντίδραση ίσως να είναι «όχι, δεν δούλεψαν όσα έκανα» και κατ’ επέκταση να απογοητευθείς. Το βήμα Επανέλαβε είναι εδώ, για να σου υπενθυμίσει ότι αυτό συμβαίνει σε πολλούς ανθρώπους και είναι εντάξει, το μόνο που πρέπει να κάνεις είναι να ξαναρχίσεις από την αρχή τα βήματα διαχείρισης. Το να ξανασυμβεί πάνω από μία φορά δεν είναι ούτε ασυνήθιστο, ούτε επικίνδυνο. Απλά ξανάρχισε να ακολουθείς τα βήματα από την αρχή.

5) Τέλος:

Το βήμα αυτό είναι για να σου υπενθυμίσει ότι η κρίση πανικού θα τελειώσει. Όλες οι κρίσεις πανικού τελειώνουν γι’αυτό και όπως είπα και πιο πάνω η δουλειά σου δεν είναι να την κάνεις να τελειώσει αλλά να βοηθήσεις τον εαυτό σου να χαλαρώσει όσο αυτή διαρκεί.

Αν ακολουθήσω τα βήματα θα πάψω να έχω κρίσεις πανικού και άγχος;

 Τα βήματα αυτά είναι πολύ πιθανό να σε βοηθήσουν να διαχειριστείς την ένταση των κρίσεων, όταν αυτές σου συμβαίνουν, με τέτοιο τρόπο ώστε να μην τις βιώνεις τόσο δραματικά, με αποτέλεσμα στο μέλλον να έρχονται με μικρότερη συχνότητα και ένταση, γιατί το άγχος και ο φόβος για το ενδεχόμενο μίας μελλοντικής κρίσης θα έχει μειωθεί αρκετά. Επίσης είναι πιθανό η τεχνική αυτή, αλλά κυρίως η φιλοσοφία στην οποία τα βήματα αυτά στηρίζονται, να σε βοηθήσει να αλλάξεις τον τρόπο που αντιμετωπίζεις τις δύσκολες καταστάσεις με έντονο στρες στην ζωή σου γενικότερα κι έτσι στο μέλλον να απαντάς σε αυτές με τρόπους πιο λειτουργικούς και λιγότερο επώδυνους από τον πανικό. Ωστόσο, στο σημείο αυτό θα ήθελα να τονίσω κάτι σημαντικό που αφορά την διαχείριση των κρίσεων πανικού, αλλά και παρόμοιων ανθρώπινων εμπειριών που μας δυσκολεύουν: η προσωπική δουλειά με τον εαυτό μας, την οποία και επιβάλλεται να κάνουμε όλοι μας εάν θέλουμε ουσιαστικά να ξεπεράσουμε παρεμφερείς καταστάσεις. Μόνο με προσωπική δουλειά καταφέρνει το άτομο να κοιτάξει σε βάθος μέσα του και να ανακαλύψει τις βαθύτερες αιτίες που του προκαλούν άγχος και ψυχική αναστάτωση. Και ναι, όταν μιλώ για προσωπική δουλειά αναφέρομαι και στην ψυχοθεραπεία, γιατί μέσω της ψυχοθεραπείας το άτομο έχει τη δυνατότητα να διεισδύσει και να ανακαλύψει δυσλειτουργικά μοτίβα, τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς, να τα δουλέψει κι έτσι να καταφέρει κάποια από αυτά – εάν το επιθυμεί και το χρειάζεται – να τα αλλάξει ή να τα αναδιαμορφώσει. Μπορεί ακόμα να μοιραστεί σκέψεις, εμπειρίες, όνειρα αλλά και τραυματικές αναμνήσεις και σιγά σιγά να βρει τους τρόπους να τις ενσωματώσει σε αυτό που είναι και να κάνει ‘ειρήνη’ ή και να αποχαιρετίσει για πάντα όλα αυτά που μόνος/η κουβαλά χρόνια και τον πληγώνουν. Κι όλα αυτά που λέω είναι μόνο κάποια από αυτά που μπορεί να πετύχει κανείς με την ψυχοθεραπεία. Οι στόχοι μπορούν να είναι άπειροι και το αποτέλεσμα πολυεπίπεδο. Θα πρέπει λοιπόν να έχουμε πάντα υπόψη μας, ότι η εκάστοτε τεχνική, αν και μπορεί να είναι βοηθητική, πρέπει να συνδιάζεται με ψυχοθεραπεία.